Η βδομάδα των Rusalki στη Σλάβικη κουλτούρα

 

Η βδομάδα των Rusalki, σύμφωνα με τις παραδόσεις των Σλάβικων λαών, είναι η εποχή που θηλυκά υδάτινα πνεύματα καταφθάνουν στη Γη. Υδάτινα πνεύματα θεωρούνται οι γοργόνες, οι νεράιδες, νύμφες, Udines, Nixie και άλλα. Μια Rusalka περιγράφεται ως ένα πλάσμα χωρίς ορατές κόρες ματιών, με υπερβολικά χλωμή ή διάφανη επιδερμίδα και με χρυσά, μαύρα ή πράσινα βρεγμένα μακριά μαλλιά. Δεν μπορεί να ζήσει πολύ εκτός νερού και αν τα μαλλιά της στεγνώσουν πεθαίνει. Τις νύχτες τα πλάσματα αυτά βγαίνουν στις όχθες και τους αρέσει να χορεύουν στα λιβάδια. Αν πετύχουν στο δρόμο τους όμορφους άνδρες, τους μαγεύουν με τα τραγούδια και το χορό τους. Εν συνεχεία, τους υπνωτίζουν και τους παίρνουν στο βυθό του ποταμού για να ζήσουν μαζί. Σε διάφορες περιοχές της Ρωσίας τo όνομα ενός τέτοιου πλάσματος είναι Vodyanikha, Kupalka, Shutovka ή loskotukha, ενώ στην Ουκρανία λέγεται Mavka. Η ονομασία Rusalka θεωρείται πως χρησιμοποιείται περισσότερο σε γραπτές πηγές παρά στην προφορική παράδοση και περισσότερο μετά τον 20ο αιώνα κ.χ.

Οι τοποθεσίες που συναντώνται τα πλάσματα αυτά διαφέρουν ανά περιοχή και λαό. Στην Ουκρανία, πιστεύουν ότι ζουν κοντά στα νερά, ενώ στη Λευκορωσία σε δάση και χωράφια. Όπου υπάρχουν εύφορα χωράφια, εμφανίζονταν γυμνές και όμορφες, σε δυσπρόσιτες περιοχές της Ρωσίας, εμφανίζονται ως μεγαλόστηθες Αμαζόνες. Ενώ στο χιονισμένο βορρά είναι άσχημες και τριχωτές. Αν και πρωταρχική κατοικία κάθε Rusakla είναι κοντά στα νερά που πέθανε, τα πλάσματα αυτά αναδύονται από τα νερά τις νύχτες, έπειτα, σκαρφαλώνουν σε δέντρα – συνήθως Σημύδες ή Ιτιές – και κάθονται στις όχθες του ποταμού τραγουδώντας με τις μαγευτικές τους φωνές και χτενίζοντας τα μακριά μαλλιά τους με χτένες καμωμένες από κόκκαλα ψαριού. Άλλες φορές πάλι θα να χορεύουν όλες μαζί στα χωράφια με τα μακριά τους μαλλιά να ανεμίζουν αισθησιακά. Είναι πολύ ενδιαφέρον πως οι Rusalki δε θεωρούνταν κακόβουλα πνεύματα πριν τον 19ο αιώνα κ.χ. Βγαίναν από τα νερά φέρνοντας μαζί τους τη ζωή και τη γονιμότητα στα χωράφια. Μετά όμως άρχισαν σιγά-σιγά να θεωρούνται ακάθαρτα πνεύματα που δημιουργούνται από το θάνατο μιας γυναίκας που έχει κακοποιηθεί ή πνιγεί ενάντια στη θέλησή της, συνήθως λόγω ανεπιθύμητης εγκυμοσύνης ή έχει πνιγεί με τη θέλησή της επειδή είναι δυστυχισμένη στο γάμο της.

Κατά την βδομάδα των Rusalki τελούνται ποικίλα προστατευτικά τελετουργικά, εορτασμοί, ομαδικοί χοροί και δρώμενα από μασκαράδες ντυμένους Rusalki. Με την επικράτηση του Χριστιανικού δόγματος, η βδομάδα αυτή αφιερώθηκε στο Άγιο Πνεύμα και είναι η βδομάδα που οδηγεί στην Πεντηκοστή. Ενώ σύμφωνα με παλαιότερες παρατηρήσεις, η περίοδος αυτή συνέπιπτε με την περίοδο άνθισης της σίκαλης. Καθ’ όλη τη διάρκεια της βδομάδας, οι γυναίκες δεν γνέθουν, δε ράβουν, ούτε πλένουν. Οι χωρικοί αποφεύγουν να πηγαίνουν στα δάση. Φροντίζουν δε να μη διασχίζουν με τα κοπάδια και τα άλογά τους ποτάμια ή άλλα μέρη με νερό. Έτσι αποφεύγουν να έρθουν σε επαφή με τα υδάτινα αυτά γοητευτικά πλάσματα. Εκτός από το να ξελογιάζουν τους άντρες και να τους πνίγουν φημολογείται ακόμη πως τους  γαργαλούν μέχρι θανάτου ή πως τους αναγκάζουν να χορεύουν ξέφρενα μέχρι θανάτου.

Για να εξευμενίσουν τις Rusalki, οι άνθρωποι κρεμούν όμορφα κεντημένα πουκάμισα σε δέντρα και θάμνους που φυτρώνουν κοντά σε ποτάμια. Αν κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου κάποιος αγρότης έχανε τα ζωντανά του, πήγαινε στο δάσος και άφηνε κοντά σε ένα δέντρο υποδήματα, μια καινούργια γυναικεία πουκαμίσα, μαζί με ένα καρβέλι ψωμί και αλάτι τυλιγμένα σε καθαρό ύφασμα. Ταυτόχρονα τραγουδούσε:

«Ζητώ από σας γοργόνες να δεχτείτε τα δώρα μου και να μου επιστρέψετε τα ζωντανά μου.»

Όποιος οργώσει αυτήν τη βδομάδα θα δει το κοπάδι του να πέφτει, όποιος θερίσει θα δει τη σοδειά του να καταστρέφεται από χαλάζι, όποιος γνέσει θα χάσει τα πρόβατά του, όποιος φτιάξει φράκτη, στρίψει σχοινιά ή πλέξει σβάρνα θα μαραθεί και θα λυγίσει σε μια αψίδα. Τα τέκνα όσων αψηφήσουν τους κανόνες θα γεννηθούν άσχημα. Οι ιδιοκτήτες ζωντανών που θα παραβιάσουν τους κανόνες θα δουν να γεννιούνται στα κοπάδια τους παραμορφωμένα μικρά.

Κάθε μία από τις μέρες αυτής της εβδομάδας έχει τα δικά της τελετουργικά. Την τελευταία μέρα σχηματίζεται μια πομπή αποχαιρετισμού των πνευμάτων αυτών. Η κεντρική δράση της τελετής περιλαμβάνει μια πομπή που μεταφέρει το αχυρένιο ομοίωμα μιας Rusalka η οποία περιφέρεται από τον οικισμό προς τα χωράφια με χορούς και τραγούδια. Το δρώμενο θέλει μια γυναίκα να κρατάει το ομοίωμα και τους υπόλοιπους να χωρίζονται σε δύο ομάδες. Η μία ομάδα επιτίθεται στη Rusalka και η άλλη την υπερασπίζεται. Τελικά όμως το ομοίωμα τεμαχίζεται και τα άχυρα σκορπίζονται στα χωράφια. Η πομπή επιστρέφει στον οικισμό φωνάζοντας πως η Rusalka έχει ξορκιστεί.

Η βδομάδα των Rusalki στη Σλάβικη κουλτούρα, σύμφωνα με το έθιμο της επαρχίας Tula, γιορτάζεται με τους χωρικούς να τρέχουν στα χωράφια. Παραδοσιακά, οδηγούνταν στα χωράφια σίκαλης, στο χωριό – στα περίχωρα, στο δάσος, στο ποτάμι – σε μέρη που θεωρούσαν οι άνθρωποι ως σύνορα μεταξύ των κόσμων των νεκρών και των ζωντανών. Οι δράσεις των συμμετεχόντων περιλαμβάνουν παραδοσιακές μεθόδους απομάκρυνσης των κακών δυνάμεων. Οι συμμετέχοντες παίζουν δυνατά μουσικά όργανα – αρμονικές, μπαλαλαϊκά, αυλούς, κουδούνια. Κάνουν θόρυβο χτυπώντας πόρτες, οικιακά εργαλεία, λεκάνες, πλαταγιάζουν μαστίγια, πυροβολούν με τουφέκια κοντά στις εξόδους του χωριού. Ακολουθούσε ένα τελετουργικό υποχρεωτικής πλύσης στον ποταμό την αυγή μετά την τελετή. Οι ντόπιοι συνέδεαν αυτό το έθιμο κυρίως με το γεγονός ότι η απαγόρευση κολύμβησης λόγω της αποχώρησης των Rusalki έχει πλέον αρθεί.

Στην περιοχή Ryazan, οι συμμετέχοντες στην τελετή της Rusalka καλούνται να πηδήξουν πάνω από τη φωτιά στην οποία κάηκε το ομοίωμα της πομπής. Πιστεύεται ότι όλοι όσοι πήδηξαν προστατεύονταν από ασθένειες, κακά πνεύματα και μαγγανείες. Όταν ξορκίζονται όλες οι Rusalki- και ορισμένοι αγρότες ισχυρίζονται ότι τις είδαν να τρέχουν να κλαίνε και να ουρλιάζουν από τα χωριά στο δάσος – όλοι όσοι παρευρίσκονται διακηρύττουν: “Τώρα έχουμε απαλλάξει τη Rusalka, μπορούμε να περπατήσουμε με ασφάλεια παντού!” Και οι γιορτές συνεχίζονται.

Σε κάποιες περιοχές πιστεύουν πως οι μυστηριώδης φωτιές που ανάβουν κάποιες φορές πάνω από τους τάφους ή πάνω από βάλτους ανάβουν από τις Rusalki που με αυτόν τον τρόπο επιχειρούν να προσελκύσουν και να παγιδέψουν ταξιδιώτες. Οι φωτιές αυτές είναι γνωστές σε μας ως Will-‘o-the Wisp και θεωρούνται πνεύματα ή ψυχές πεθαμένων, συχνά με παρόμοιες προθέσεις με τις Rusalki. 

 

To Kalushari είναι μια ομάδα αντρών, συνήθως σε περιττό (μονό) αριθμό, που περιφέρεται στο χωριό τη βδομάδα των Rusalki και δίνουν στους ανθρώπους και στη φύση τα δώρα της υγείας και της γονιμότητας. Είναι παντού καλοδεχούμενοι. Μόνο ο αρχηγός τους, ο Vataf, επιτρέπεται να συλλέγει θεραπευτικά φυτά και μόνο αυτός γνωρίζει το ξόρκι για να ελευθερώσουν τα φυτά τη θεραπευτική τους δύναμη. Μπορεί να μεταφέρει μαγικά τη δύναμη της φύσης στην ομάδα άμα το επιθυμεί.

Οι υποψήφιοι για τη σύσταση της ομάδας είναι νεαροί νυμφευμένοι άντρες, υγιείς και σβέλτοι, που δεν πίνουν, είναι ειλικρινείς, με ζεστή καρδιά και εχέμυθοι. Όσο διαρκεί η βδομάδα δεν επιτρέπεται να επιστρέψουν στο σπίτι τους. Καθένας από αυτούς υποβάλλεται σε νηστεία  που καθορίζεται από τον Vataf και όταν ολοκληρωθεί καθαγιάζονται από τον αρχηγό και μαθαίνουν τα μυστικά του τελετουργικού. Τότε κάθε ένας δίνει ένα όρκο στη σημαία και ενώπιο άλλων Kalushar και μετά από αυτό φιλούν τη σημαία και ο Vataf τους ραντίζει με μαγικό νερό.

«Ας μην ανάψει καμμιά φωτιά μέσα στο σπιτικό μου, ας μην περάσει κανένας καπνός μέσα από την καμινάδα μου, ας φτιάξουν τα φίδια και οι σαύρες τις φωλιές τους εντός και οι κουκουβάγιες να κλωσούν τα αυγά τους εκεί. Ας μη δει η γυναίκα μου παιδική κούνια, ας μην επιβιώσει καμμιά προβατίνα, ας μην ακουστούν το βόδι και η γελάδα, ο επιβήτορας και η φοράδα, κανένα σκυλί ας μη γαβγίσει, μήτε πετεινός να μη λαλήσει. Ας πνίξουν το σπιτικό μου αγριόχορτα. Ας μη μπορέσω να δω με τα μάτια μου ή ν ακούσω με τα αυτιά μου, ας μην μπορέσω να προφέρω λέξη με τη γλώσσα μου, ας μην καταφέρω να κάνω βήμα με τα πόδια μου ή να κρατήσω με τα χέρια μου. Ας ξεραθούν όσα διαβαίνω και ας καούν όσα αγγίζω. Μπροστά μου η πανούκλα και πίσω μου η χολέρα. Ας μη βρουν τα οστά μου τάφο αν σπάσω τον όρκο του Kalusha.»

 

Πηγές:

• Slavic Seasonal Rituals and Divinations
• http://www.findbgfood.com/calendar/calendar-june.htm
• Бритенкова Людмила Владимировна : mermaid week in folk tradition
• Rusalka, Orest Somov
• Rusalka, Mikhail Lermontov
• Rusalka, opera Antonin Dvorak
• Hilton, Alison. Russian folk art. Indiana University Press,1995