Ιούνιος και Παραδόσεις

Από τον Αρχ. Κωνσταντίνο Φωτιάδη

Κάθε μήνας κουβαλά τη δική του ιστορία, έτσι και τώρα, καλούμαστε να δούμε τι κρύβει ο νέος μήνας που ξεκινά. Ιούνιος και Παραδόσεις λοιπόν και γνωρίζουμε πως το Θερινό Ηλιοστάσιο κυριαρχεί. Όμως πως προκύπτει ο μήνας με αυτό το όνομα;

Όνομασία Προέλευσης

Κατά το αττικό ημερολόγιο, ο Ιούνιος αντιστοιχούσε στο τέλος του μήνα Θαργηλίωνα και σχεδόν όλο τον Σκιροφορίωνα. Κατά την ρωμαϊκή παράδοση, όπου φαίνεται να προέρχεται το όνομα, συναντάμε τη θεά Juno, την αντίστοιχη της ελληνικής Ήρας. Ενώ άλλοι ιστορικοί θεωρούν πως το όνομα προέρχεται από τον πρώτο Ύπατο της Ρώμης Λεύκιο Ιούνιο Βρούτο (Marcus Iunius Brutus).

Η Θεά Juno ήταν μια από τις κύριες ρωμαϊκές θεότητες. Μαζί με τον Jupiter και τη Minerva αποτελούσε τη Τριάδα του Καπιτωλίου. Μάλιστα, ο Ιούνιος θεωρείται η καλύτερη περίοδος για γάμο καθώς είναι αφιερωμένος στη Θεά του Γάμου και της Οικογένειας. Δεν είναι τυχαίο άλλωστε το προσωνύμιο που της έχει δοθεί ως “εκείνη που οδηγεί τη νύφη στο γάμο”.

Θερινό Ηλιοστάσιο και Wicca

Ο Ιούνιος όμως, εκτός από ιδανικός για γάμο, έχει την μεγαλύτερη μέρα του Έτους, το Θερινό Ηλιοστάσιο. Στη Wicca, η ημέρα αυτή, γνωστή και ως Litha, γιορτάζει τον Θεό Εραστή. Είναι η γιορτή της ανάπτυξης της γης, η γιορτή που οι άνθρωποι δοξάζουν τον Υπέρλαμπρο Ήλιο. Είναι αυτός που ζεσταίνει και όπου κάτω από τις ζεστές του ακτίνες η γη έχει ευδοκιμήσει, παράγει τους καρπούς της. Το σκοτάδι του χειμώνα έχει μείνει πίσω προ πολλού και η πιο μεγάλη μέρα της χρονιάς είναι μπροστά.

Στο Θερινό Ηλιοστάσιο, η Θεά που πρεσβεύει αυτή την εποχή είναι η Μητέρα Θεά. Είναι εκείνη που δίνει ζωή και ευημερία σε όλα τα παιδιά της, όλα της τα δώρα από τη φύση έρχονται απλόχερα. Άλλωστε χωρίς αυτά τα δώρα δεν θα υπήρχε ζωή.

Ο Θεός όμως έχει και εκείνος το ρόλο του σε αυτή τη μεγάλη γιορτή. Ως σύντροφος της Θεάς και αγγελιοφόρος του φωτός, θα «κοιμηθεί» για ξυπνήσει πάλι όταν έρθει η ώρα της αλλαγής. Η νύχτα θα μεγαλώνει και εκείνος θα αναδυθεί για να φέρει την ελπίδα της αναγέννησης και πάλι στον κόσμο.

Ρόλοι και αρχέτυπα

Είναι η εποχή που όπως όλα μας δίνονται απλόχερα από τη Μητέρα, η γενναιοδωρία σε αυτή τη φάση είναι η μαγική λέξη, η προσφορά από εμάς προς τα πάντα γύρω μας. Ανταποδίδουμε τα καλά που μας δίνονται απλόχερα.

Ο Θεός όμως έχει και εκείνος το ρόλο του σε αυτή τη μεγάλη γιορτή. Προερχόμενος από το χειμώνα, τώρα ανανεώνεται, μεταμορφώνεται, τώρα που οι μέρες που είναι φωτεινές πιο μεγάλες. Εκείνος πρέπει να φύγει, να «κοιμηθεί» αφού πλέον τα πάντα έχουν φτάσει στο σκοπό τους και πρέπει να επέλθει η αλλαγή.

Ως σύντροφος της Θεάς και αγγελιοφόρος του φωτός, θα «κοιμηθεί» για ξυπνήσει πάλι όταν έρθει η ώρα της αλλαγής. Η νύχτα θα μεγαλώνει και εκείνος θα αναδυθεί για να φέρει την ελπίδα της αναγέννησης και πάλι στον κόσμο.

Ιούνιος και Παραδόσεις: Έθιμα στην Ελλάδα

Στην Ελλάδα συναντάμε πολλά και διαφορετικά έθιμα που σχετίζονται με τον εορτασμό του Θερινού Ηλιοστασίου. Στα παλιότερα χρόνια ήταν την ημέρα του Θερινού Ηλιοστασίου. Στα αρχαία χρόνια, γιορτή λεγόταν Κλήδονας και τον συναντάμε στον Ηρόδοτο, Αισχύλο και Παυσανία.

Παρόλο που δεν γνωρίζουμε πολλά για την αρχαία λατρεία, μπορούμε να δούμε πως γιορταζόταν μέχρι και πρόσφατα. Ίσως να γιορτάζεται ακόμα σε κάποια χωριά. Το έθιμο τοποθετείται πλέον στις 24 Ιουνίου και διακρίνεται σε τρεις φάσεις όπως μας πληροφορεί το Wikipedia.

Α. προετοιμασία

Δυο με τρεις ημέρες πριν από το άνοιγμα του κλήδονα τα κορίτσια κάθε γειτονιάς ορίζουν το σπίτι στο οποίο θα ανοιχτεί. Στις 23 προετοιμάζεται ο κλήδονας στο προεπιλεγμένο σπίτι. Το απόγευμα της ημέρας ένα μικρό αγόρι ή κορίτσι του οποίου και οι δύο γονείς ζουν πηγαίνει σε μια πηγή ή ένα πηγάδι ή τρεις διαφορετικές βρύσες και παίρνει νερό με το δοχείο του κλήδονα.

Το μεταφέρει στο σπίτι χωρίς κατά τη διάρκεια της μεταφοράς του να μιλήσει. Ακόμα και αν επιχειρηθεί του αποσπασθεί η παραμικρή κουβέντα με πειράγματα, προσβολές και ελευθεροστομίες. Γι΄αυτό το νερό ονομάζεται αμίλητο, ή βουβό, αρπαχτικό ή νερόν άκριτον. Αν ο μεταφορέας τελικά μιλήσει τότε αυτό πρέπει να χυθεί και να μεταφερθεί άλλο αμίλητο. Όταν τελικά φτάσει στον προορισμό του χύνεται σε δοχείο με στενό λαιμό για να μη βλέπει αυτός που βγάζει τα αντικείμενα όταν ανοιχτεί ο κλήδονας.

Σε μερικά μερη της Ελλάδας το δοχείο μεταφοράς του αμίλητου νερού πρέπει να είναι αμεταχείριστο. Στη συνέχεια όσοι πάρουν μέρους στον κλήδονα φέρνουν διάφορα μικροκοσμήματα ή αντικείμενα, δαχτυλίδια, δαχτυλήθρες, καρφίτσες, κουμπιά, ακόμα και φρούτα, όπως μήλα σημαδεμένα με κρυφά σημάδια, τα ονομαζόμενα και ριζικάρια ή σημάδια ή κληδονικά και ρίχνονται μέσα στο νερό, αφού αφιερωθούν νοερά σε κάποιο αγαπημένο πρόσωπο.

Ακολουθεί το κλείδωμα και η ασφάλιση του δοχείου, ενώ μια γυναίκα, η ριζικάρισσα απαγγέλει: Κλειδώνουμε τον κλήδονα/ με τ΄Αϊ-Γιαννιού τη χάρη/ κι όποια ‘χει καλοριζικό/να δώσει να το πάρει. Στη συνέχεια ο κλήδονας σκεπάζεται με πανί ή με μαντίλι κόκκινου χρώματος και στεφανώνεται με φύλλα δάφνης, μυρτιάς, λυγαριάς, κομμένα από παρθένα κοπέλα της οποία και οι δυο γονείς ζουν.

Η ερμηνεία των αντικειμένων και δρωμένων

Το αμίλητο νερό σχετίζεται με την αλαλία του πάτερα του Ιωάννη Προδρόμου που του προκλήθηκε μέχρι να γεννηθεί το παιδί, γράφοντας το όνομά του σε μια πινακίδα, αφού δεν μπορούσε να το διατυπώσει προφορικά. Θεωρείται μεγάλης μαντικής αξίας επειδή ακριβώς μεταφέρεται με απόλυτη σιωπή δίνοντας του ιερότητα και μυστηριακότητα. Το παιδί που έχει και τους δύο γονείς του παραπέμπει στον αμφιθαλή παίδα της αρχαίας Ελλάδας, ο οποίος έκοβε τα κλαδιά που στεφανώνονταν οι νικητές των Ολυμπαικών Αγώνων.

Το μήλο από την αρχαιότητα θεωρείτο μέσο πρόκρισης και ένδειξης προτίμησης. Τέλος το κόκκινο χρώμα ταυτίζεται με την ταχύτητα η οποία θα βοηθήσει να φτάσει η ευνοϊκή τύχη γρήγορα για όσους την περιμένουν.

Β. Η έκθεση στα άστρα

Μετά τη δύση του ηλίου οι κοπέλες βγάζουν το κλειδωμένο αγγείο, σκεπασμένο και στεφανωμένο στο ύπαιθρο για να αστρονομιστεί ή να αστριστεί. Επίσης τοποθετείται σε δώμα του σπιτιού ή κάτω από μια τριανταφυλλιά προκειμένου οι νύχτες να είναι μυρωδάτες. Τα άστρα, θεωρείται, πως θα επιδράσουν πάνω στο αγγείο και ο κλήδονας θα λάβει μαντική και τελεστική δύναμη. Τα κορίτσια φυλάνε με βάρδιες το αγγείο. Το βράδυ της παραμονής γίνεται χρήση και άλλων τρόπων της μαντικής: τεφρομαντεία, ονειρομαντεία, κατοποτρομαντεία για να αποκαλυφθεί στο κορίτσι ο μελλοντικός σύζυγός του.

Γ. Το άνοιγμα του κλήδονα

Πριν την ανατολή του ηλίου και για να μην καταστρέψει το ηλιακό φως το μαγικό πλέγμα που η προηγούμενη νύχτα έχει δημιουργήσει μεταφέρεται το αγγείο μέσα στο σπίτι σε μέρος ανήλιαγο μέχρι που θα ανοίξει ο κλήδονας.[23] Όταν προσέλθουν στο σπίτι τα κορίτσια και τα αγόρια που έχουν βάλει ριζικάρια αρχίζει η τελετή του ανοίγματος. Ο κλήδονας ανοίγει από αυτόν που το κλείδωσε. Η ριζικάρισσα δίνει το κόκκινο ύφασμα σε ένα μικρό παιδί που το βάζει στο κεφάλι ή στο λαιμό του και αφού βάλει το χέρι του μέσα στο αγγείο, αρχίζει να βγάζει ένα-ένα τα αντικείμενα σε τυχαία σειρά. Αλλού το άνοιγμα γίνεται από κόρη πρωτογονάτη, δηλαδή πρωτότοκη με τους δυο γονείς της εν ζωή.

Τότε τραγουδιέται το Της πρώτης της καλότυχης/καλά θα πάνε ούλα/ γαμπρός πάει γυρεύοντας,/λεβέντης με σακούλα. Τα αντικείμενα καθώς βγαίνουν με τυχαία σειρά στο κάθε ένα απαγγέλλεται ένα αυτοσχέδιο δίστιχο-προφητεία για τον κάτοχο του σημαδιού. Τα δίστιχα δεν είναι μόνο ερωτικά ή προφητικά αλλά και με ελευθεροστομίες και σκωπτικά, σατιρικά. Μετά το πέρας της συγκέντρωσης ακολουθεί κέρασμα και χορός. Όταν οι κοπέλες επιστρέφουν στα σπίτια τους προσέχουν ποιο όνομα ή λέξη θα πρωτακούσουν στο δρόμο για να το συσχετίσουν με την ανοικτή τύχη τους εκείνη τη βραδιά.

Άλλο έθιμο που αναβιώνει είναι οι φωτιές που ανάβουν. Τα σταυροδρόμια ήταν το σύνηθες και οι πιστοί είχαν ως στόχο να ανάψουν τη μεγαλύτερη φωτιά. Στις ημέρες μας έχει συνεχίσει η παράδοση αλλά έχει μετατοπιστεί στον Άϊ Γιάννη τον Λαμπαδάρη. Μικροί και μεγάλοι, πηδώντας τις φωτιές, κάνουν και μια ευχή για καλή υγεία και ξορκίζουν το κακό. Η ευχή ήταν: «Πηδώ τον χρόνο τον παλιό και πάω στον πιο καλό».

Ιούνιος και Παραδόσεις: Ενώ ακόμα και σήμερα συνεχίζουν τα παρακάτω:

ΤΟΥ ΘΕΡΙΣΜΟΥ: Στο Δρυμό Θεσ/κης & αλλού, το πρώτο δεμάτι σταχυών που δένουν, το στήνουν όρθιο και το προσκυνούν, ενώ ο νοικοκύρης ρίχνει νομίσματα.

Στη Σκύρο σαν αποθερίσουν, αφήνουν δύο λημάρια αποθέρι στο χωράφι άθερα, για χαρά του χωραφιού και για να φάνε τα πουλιά και τα αγρίμια.

Στο Μανιάκι Πυλίας αφήνουν ένα κομμάτι αθέριστο και λένε ότι είναι τα γένια του νοικοκύρη, τον οποίο σηκώνουν στα χέρια ψηλά & τον αφήνουν να πατήσει στη γη, μόνο αν τάξει στους θεριστές κρασί και κότα.

Στην Κάρπαθο χαράσσουν με το δρεπάνι ένα κύκλο, που περιλαμβάνει τα τελευταία στάχυα. Στον κύκλο μπαίνει η νεαρότερη θερίστρια, σταυροκοπιέται και πετάει επάνω το δρεπάνι της φωνάζοντας: «Και του χρόνου, καλαλωνεμένα, καλοφαωμένα, καλοπρουκισμένα!»

ΤΟ ΤΖΙΤΖΙΡΟΚΛΙΚΟ (Νέο Σούλι Σερρών) Η λέξη είναι σύνθετη από το τζίτζιρας (= τζίτζικας) και το κλίκι (= τσουρέκι, το κικλίσκιον των Βυζαντινών). Το ζύμωναν, τον Ιούνιο με Ιούλιο, με το πρώτο αλεύρι από την καινούργια σοδειά σιταριού. Ήταν ένα μικρό καρβέλι, βάρους ενός κιλού περίπου, με μια τρύπα στη μέση, όπου έβαζαν ένα κλωνάρι βασιλικό. Το πήγαιναν στη βρύση της γειτονιάς, στο «σουλ’ ναρ», και πριν το τοποθετήσουν κάτω από τη βρύση, απ’ το «λουλά», έκοβαν βιαστικά, μικροί μεγάλοι, από ένα κομμάτι. Παράλληλα ακουγόταν και η ευχή: «όπως τρέχ’ του νιρό, να τρέχ’ κι του μπιρικέτ’ ». Ό,τι απέμενε, το άφηναν στη μια εσοχή της βρύσης, για να το φάει ο τζίτζικας το χειμώνα.

Καθώς όμως στη Wicca, όλες οι γιορτές έχουν και μια γεωργική ερμηνεία, καλό θα ήταν να σκεφτούμε τις επικρατούσες παροιμίες.

Ιούνιος και Παραδόσεις: Παροιμίες

«Αρχές του θεριστή, του δρεπανιού μας η γιορτή».
«Ο Μάης θέλει το νερό κι ο θεριστής (=Ιούνιος) το ξύδι».
«Όποιος έχει την κατάρα του παππού, πάει τον Μάη εργάτης κι όποιος έχει του πρωτόπαππου πάει τον Ιούνιο».
«Από το θέρος ως τις ελιές δεν απολείπουν οι δουλειές».
«Γενάρη πίνουν το κρασί, το Θεριστή το ξίδι» [δηλ. Το κρασί που μπαίνει στα βαρέλια τον Οκτώβρη, ωριμάζει το Γενάρη αλλά τον Ιούνιο έχει γίνει πια ξίδι]«Θέρος, τρύγος, πόλεμος …και στο αλώνισμα χαρές!»
«Θέρος, τρύγος, πόλεμος, στασιό δεν έχουν» [δηλ. Ο θερισμός, ο τρύγος και ο πόλεμος δεν επιτρέπουν ξεκούραση, μέχρι να τελειώσουν]«Θέρος, τρύγος, πόλεμος, αποσταμό δεν έχουν».
«Μάρτης έβρεχε, θεριστής εχαίρονταν».
«Μάρτης έβρεχε, Θεριστής τραγούδαγε».
«Μη σε γελάσει ο βάτραχος και το χελιδονάκι, αν δε λαλήσει ο τζίτζικας, δεν είν’ καλοκαιράκι».
«Πρωτόλη (Ιούνιε), Δευτερόλη (Ιούλιε) μου, φτωχολογιάς ελπίδα».
«Το τραγούδι του Θεριστή, η χαρά του Αλωνιστή».
«Τον Ιούνιο αφήνουν το δρεπάνι και σπέρνουν το ρεπάνι».

ΕΡΓΑΣΙΕΣ:

Σε όλες συναντάμε μια πολύ βασική εργασία, αυτή του Θερισμού. Για αυτό και οι εργασίες που σχετίζονται με τον μήνα αυτό είναι τέτοιες:

Θερίζουν σιτάρια, κριθάρια, όσπρια, σανά.
Ποτίζουν & σκαλίζουν τα χωράφια.
Φυτεύονται σπανάκια, φασόλια, κουνουπίδια.
«Χαρακώνουν» τ’ αμπέλια. Καταπολεμούν τις ασθένειες τους.
Μάζεμα ντομάτας, μελιτζάνας, πιπεριάς, κολοκυθιάς.
Μεταφορά κυψελών στο θυμάρι.
Απογαλακτισμός των ζώων, που είναι 3 μηνών.
Πρώιμο ζευγάρωμα προβάτων.

Ιούνιος και Παραδόσεις: πολλά ακόμα μπορούμε να πούμε για το θέμα αυτό. Όμως σας αφήνουμε να συλλογιστείτε τις πληροφορίες και να μπορέσετε να βρείτε και εσείς περισσότερα.

Με το άρθρο αυτό θέλουμε να θέσουμε τη τροφή που θα σας ανοίξει την όρεξη για παραπάνω. Αν θέλετε να μάθετε περισσότερα για εμάς, μπορείτε να επικοινωνήσετε μαζί μας!

Πηγές:

• https://el.wikipedia.org/wiki/ Κλήδονας
• Μανώλης Βαρβούνης, «Ο κλήδονας», Λαογραφικά δοκίμια. Μελετήματα για τον ελληνικό παραδοσιακό πολιτισμό, εκδ.Καστανιώτης, Αθήνα, 2000
• Hellasforce.com
• Από ομιλία με θέμα «Ιούνιος και Παραδόσεις» του Αρχ. Κωνσταντίνο Φωτιάδη, 2016, Αθήνα